Lehçe

Lehçe; ses, sağlam yapı ve söz dizimsel özellikleri nedeniyle tarihi, coğrafi, siyasi ve diğer nedenlerle ayrılan dallara denir. 

Başka bir deyişle lehçe, çeşitli sosyal nedenlerle birbirinden uzak bölgelerin yaşam içinde kullandığı ses, söz dizimi ve kelime dağarcığındaki değişim halidir. (1)

Tarihçesi ve oluşum süreci

Türkçe için lehçe tarihi muhtemelen Kaşgarlı Mahmut ile başladı. Diğer birçok lehçe türü de Türkçeyi zenginleştirir. Ayrıca, tarihsel ve sosyolojik gelişmeler nedeniyle Çuvaş Türklerinin kullandığı Çuvaş lehçesi ve Yakut Türklerinin kullandığı Yakut lehçesi dil olarak kullanılmıştır. Divanu Lugat’it Türk, Türk lehçelerini en iyi anlatan ve onlar hakkında bilgi veren Kaşgarlı Mahmut'un eşsiz bir eseridir. 

Dünyadaki lehçeyi ve Türkçeyi en iyi anlatan bu eser, 7.500 kelimenin açıklamalı halidir. Avrupa, Çin ve Mısır kaynakları bu esere atıfta bulunarak kendi kaynaklarını oluşturdular. (2,3,4)

Lehçenin özellikleri 

• Bir dilin birçok farklı lehçesi olabilir, 
• Ağızların farklı Lehçe kuralları vardır ve bir dile aittir. 
• Lehçeyi konuşanların sayısı ile beraber bölge genişliği tamamen değişir. 
• Mensubu olduğu dilden ayrı olması olağandır.

Devletlerin desteklediği lehçeler

Standart lehçe, kurumsal olarak desteklenen bir lehçedir. Devlet tarafından tanınan veya seçilen okullarda, bir dilin doğru biçimi olarak sunulan, doğru yazım ve telaffuz ile basılı dil bilgisi kitapları, sözlükler, okul kitaplarının varlığı ve bu lehçeyi kullanan yaygın bir edebiyatın bulunması, standart lehçenin gördüğü desteğin örnekleri olarak gösterilir.

Örneğin, standart (devlet ve kamu destekli) Amerikan İngilizcesi, Britanya İngilizcesi, Hint İngilizcesi, İngilizce dilinin standart lehçelerinden sayılabilir.

Standart olmayan bir lehçe, tam bir kelime hazinesi, gramer yapısı ve halkın içinde kullanılan kelimeler örgüsüne sahip olsa da kurumsal desteğe sahip değildir. (5)

Lehçe ile dil ayrımı

Dilleri lehçelerden ayırt edebilecek ve herkesçe kabul görmüş belirli kurallar olmamakla beraber bu yönde kullanılan bazı fikirler ve projeler zamanla oluşmuştur. Birçok farklı dil, genel olarak bazı sebeplerden dolayı dil değil de lehçe olarak sınıflandırılır:

• Bunlar, edebi dil değildir ya da bu özellikte oldukları kabul görmez.
• Dilin kullanıcılarının kendi devletleri yoktur.
• Dilin prestiji yoktur.

Lehçeler dilin gizli hazinesidir. İnsanlık tarihi ne kadar geriye giderse gitsin lehçeler, bütünüyle dillere ulaşır. (6)

Lehçe örnekleri

Dilin özelliklerini taşıdığı ancak, birçok farklı sebepten ayrışmasından dolayı dünyanın değişik bölgelerinde yüzlerce lehçe oluştu. Burada kültürel ve coğrafi faktörlerin son derece önemli rol oynadığı biliniyor. Hatta bazı dil bilimciler, lehçeler üzerine kendi düşüncelerini tek bir dilde ifade ederek zamanla bambaşka diller de oluşturdular. Dünyanın birçok farklı ülkesinde konuşulan farklı lehçeler nedeniyle aynı dili konuşan insanlar bile birbirlerini anlamakta zorlanabilirler. 

Örneğin Latincenin farklı lehçeleri arasındaki farklar, zamanla o kadar artmıştır ki Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce ve Rumence gibi farklı diller ortaya çıktı.

Türk diline bakıldığında çok sayıda lehçe olduğu tespit edildi. Bunlar arasında özellikle de Yakut Türkleri, Türkiye Türkleri ve Azerbaycan Türkleri başı çekmiştir. 

Adriyatik Denizi'nden Çin'e kadar uzanan son derece geniş bir coğrafyada yaşayan Türkçe de birçok farklı lehçeye ayrılmıştır: 

• Anadolu Türkçesi: Oğuz Türkçesi dil grubunun bir parçasıdır. Bu dil, toplam nüfusu 80 milyondan fazla olan, Anadolu, Trakya ve Kuzey Kıbrıs'ta (Kıbrıs'taki Türk nüfusu yaklaşık 350.000) yaşayan Anadolu Türkleri tarafından konuşulur. Türk lehçelerinin en büyüğüdür.
• Azeri Türkçesi: Anadolu Türkçesine yakınlığı ile bilinen Azeri Türkçesi de Oğuz dil grubuna dahildir.
• Özbek Türkçesi: Dilleri Karluk grubunda yer alan Özbek Türkleri’nin konuştuğu dildir. Bu dili konuşanların büyük çoğunluğu, Özbekistan Cumhuriyeti'nde yaşar.
• Kazak Türkçesi: Türk dillerinin Kıpçak grubunda yer alır. Bu dili genel olarak Kazakistan Cumhuriyeti’nde yaşayanlar konuşur.
• Türkmen Türkçesi: Türkmenistan Cumhuriyeti'nde ve bazı bölgelerde de (İran, Irak, Afganistan) konuşulan bir dildir. Bu dil de Oğuz grubunda yer alır ve Anadolu Türkçesine çok yakın nitelikler taşır.
• Diğer lehçeler: Tataristan, Başkurt, Karakalpak, Çuvaş, Sors, Altay, Uygur, Gagavuz (Gökoğuz), Kumuk, Karaçay, Karaim, Hakas, Nogay, Tuva, Yakut (Saka), Kaskay, Ahıska (Mesketi Meşet) Türkçeleridir.