Yanık

Yanık, çoğunlukla derinin üst bölümünü etkileyen ancak zaman zaman şiddetine göre derinin altını ve hatta kemik dokusunu da etkileyebilen bir sağlık sorunudur. Yanığın şiddetine ve neden olan faktöre göre ilk etapta derinin üst kısmı etkilenir. Daha sonra şiddet arttıkça ve yanığa maruziyet uzadıkça derinin alt katmanlarına doğru ısı geçişi olur. Bu durum önlenemediğinde kısa süre içerisinde deri bütünlüğü ortadan kalkar ve kişi, tamamen enfeksiyona açık hale gelir.

Yanık, her yönü ile travmatik olan bir sağlık sorunudur. Kısa süre içerisinde müdahale edilmesi gereken ve tedaviye başlanması gereken bir acil durumdur. Yanık ile karşılaşıldığında yapılması gereken ilk uygulama kişinin yanıktan uzaklaştırılması ve yanığı hafifletecek uygulamaların yapılmasıdır.

Yanık, daha çok kişiyi dışarıdan olarak etkiliyor olsa da özellikle şiddetli vakalarda kişinin iç organlarını etkileyebilir ve hayatını kaybetmesine neden olabilir. Öyle ki her yıl dünya genelinde 300 binden fazla kişi yanık nedeniyle hayatını kaybetmektedir. Bu, enfeksiyon ve sıvı kaybı nedeniyle olduğu gibi doğrudan yanığa bağlı olarak da gerçekleşebilir.

Yanık dereceleri nelerdir? 

Yanık, çok kompleks olduğu için doktorlar tarafından farklı şekilde derecelendirilir. Bu sayede müdahale edilirken öncelik sırası belirlenir ve hastaya nasıl tedavi uygulanacağı tespit edilebilir. Yanığın dereceleri tespit edilirken yüzey alanı ve etkilenen bölgeye göz önünde bulundurulur. Bu tespitlerin yanığın ilk gerçekleştiği saatlerde yapılması ve dereceye göre tedavinin başlatılması gerekir.

1. derece yanık

1. derece yanıklar, en sık görülen yanık türleridir. Bu yanık tiplerinde hastaların sadece derilerinin üst kısmı etkilenir. Güneş yanığı, sıcak su yanıklarının bir kısmı ve bazı buhar yanıkları 1. derece yanıklara örnektir.

1. derece yanıklarda çoğu zaman ilaç tedavisine veya doktor takibine gerek kalmaz. Hastalar, evde yapabilecekleri bazı uygulamalarla ve kısa süreli krem tedavileri ile kendi başlarına 1. derece yanıkları tedavi edebilir. Bazı hastalarda küçük çaplı enfeksiyon gelişebildiği için ek olarak antibiyotik kullanımına gerek duyulabilir.

1. derece yanıklarda en sık görülen belirtiler, kızarıklık ve ağrıdır. Hastalarda aynı zamanda lokal şişlikler ve su toplaması da görülebilir. Bu daha çok yanığın geliştiği bölge ile ilgilidir. Özellikle yanaklarda ve derinin ince olduğu bölgelerde görülen 1. derece yanıklar diğer bölgelerde gelişen yanıklara oranla daha acı veridir.

2. derece yanık

Normal şartlarda 1. derece yanığa sebep olabilecek bir faktör kişiyi uzun süre boyunca etkilerse 2. dereceden yanık gelişebilir. 2. derece yanıklarda derinin üst kısmına ek olarak alt katmanlar da etkilenir.

2. dereceden yanıklar, çok şiddetli ağrılara, kızarıklığa ve ödeme neden olur. Etkilenen bölgeye yakın noktalarda sinir uçları olduğu için kişi dayanılmaz acılar hissedebilir. Ayrıca hastaların derilerinin dışarıya bakan kısmı açıldığı için enfeksiyona daha yatkın olunur. 2. derece yanık gelişen birçok hastada beraberinde enfeksiyon da gelişir.

Bu hastalarda vücuttan sıvı kaybı daha fazla olacağı için sıvı takviyesini gerek duyulabilir. Ancak şoka götüren ve yaşam tehdit edecek düzeyde olan sıvı kayıpları beklenmez. Sıvı eklemesinin gerekli olup olmadığını tespit etmek için düzenli kant testi uygulanır.

3. derece yanık

3. derece yanık durumunda artık derinin üst ve alt katman tamamen yanmış ve bununla birlikte kas ile yağ dokusuna kadar ısı maruziyeti gelişmiştir. 3. dereceden yanık olan hastaların derilerinde kömürleşme görülür. Bu hastalarda sinirler de yandığı ve zarar gördüğü için çoğu zaman ağrı hissedilmez.

3. derece yanığı olan hastaların neredeyse tamamında enfeksiyon gelişir ve bakteri üremesine rastlanır. Ayrıca bu hastalar, ciddi oranda sıvı kaybettiği için şok açısından risk altındadır.

3. derece yanıklarda ölüm oranı yüksek olsa da tedavi şansı da vardır. Bu hastalarda tedavi için debridman yani kazıma uygulamaları gerekli olabilir. Yanan bölge, vücuttan uzaklaştırıldıktan sonra bazı uygulamalar ile bölgede iyileştirme çalışmaları yapılabilir. Ancak bu hastalarda, ciddi oranda iz kalır ve kol bacak hareketliliği kısıtlanabilir.

4. derece yanık

4. derece yanıklar, en şiddetli yanıklardır. Bu yanıklarda kas ve yağ dokusunun yanı sıra kemikler de etkilenir. Aynı zamanda bölgede bulunan sinir uçları daha harap olur. Bu nedenle de hastalarda herhangi bir ağrı duyusu kalmaz.

4. derece yanık olan hastaların çoğunluğu hayatını kaybeder. Ancak bazı hastalarda erken müdahale ile yaşam şansı doğabilir. Bu hastalarında birçoğunda amputasyon gerekli olduğundan ilerleyen aylarda enfeksiyon gelişerek ölüm olabilir. 

Yanık tanısı nasıl konulur?

Yanık tespiti, aslında dışarıdan bakıldığında kolaylıkla yapılabilir. Ancak, bu sağlık sorununda tanı koymak diğer hastalıklar gibi değildir. Yanığın tanılanmasında vücut yüzeyinin ve yaranın genişliği göz önünde bulundurulur.

Acil servise gelen hastalar, öncelikle yanığın şiddeti ve yanığın derinliği açısından değerlendirilir. Daha sonra yaranın vücutta ne kadar yer kapladığı bazı yöntemler ile tespit edilir. Ardından hastalar hafif, orta ve ağır derece yanıklar olarak sınıflandırılır. Bununla birlikte yanığın kaçıncı derece olduğu tespit edilir.

Yanık derecesi belirlendiği takdirde hastaya gitmesi gereken sıvı miktarı ve enfeksiyon profilaksisi tespit edilebilir. Bu da hastaların yaşam kalitesinin arttırılmasına ve yaşam şansının arttırılmasına yardımcı olur. 

Yanık belirtileri

Yanığın gelişmesi ile birlikte önce deri üzerini ve daha sonra vücudun tamamını etkileyen bazı belirtiler ortaya çıkar. Bu belirtiler, hastaların tamamında ortaya çıkmasa da genel olarak çoğunu etkisi altına alır. Yanık belirtileri şu şekilde sıralanabilir:

• Yanığın olduğu bölgeye ve çevre dokularda ağrı, kaşıntı, karıncalanma, his kaybı, soyulma ve renk değişikliği
• Deride kuruluk
• Yanığın olduğu bölgede su toplaması ve ödem
• Derinin gerilmesi ve lastik kıvamını alması
• Kan dolaşımının bozulması ve buna bağlı gelişen doku nekrozu (kangren)
• Derinin renginin değişmesi
• Nefes darlığı ve solunumda hırıltı
• Ritim bozukluğu
• Deride iltihaplanma

Yanık nedenleri

Yanık, birçok faktör neticesinde ortaya çıkabilir. Bunlar genellikle ısı maruziyeti olsa da nadiren radyasyon, kimyasal ürün ve elektrik kaynaklı olarak da ortaya çıkabiliyor. En sık görülen yanık nedeni, ısı ve sıcaklığa bağlı yanıklardır. Bunlar kızartma, haşlama ve buhar kaynaklı olabilir aynı zamanda kuru buzun teması nedeniyle de yanık gelişebilir.

Yanığa neden olan önemli bir diğer faktör de kimyasal maddelere maruz eziyettir. Özellikle asit ve baz derecesi yüksek olan ürünler deriye temas ettiğinde yanık gelişebilir. Korozif madde yutulmasına bağlı gelişen yemek borusu yanıkları bunlara örnek olarak gösterilebilir.

Elektrik çarpması yanığa neden olan önemli bir diğer faktördür. Alçak gerilim ve yüksek gerilim kaynaklı bu elektrik çarpmaları aynı zamanda yıldırım düşmesi sebebiyle de görülebilir. Elektrik kaynaklı yanıklarda çoğu zaman vücudun tamamı etkilenir ve hastaların kurtulma şansı azdır.

Güneş yanığı

Güneş yanığı, güneşin zararlı ışınlarından kaynaklanan yanık tipidir. Bu yanık tipi, çoğunlukla Temmuz ve Ağustos gibi sıcak yaz aylarında ortaya çıkar. Kişiler korunmadan güneş ışığına çıkarlarsa ve özellikle güneşin en tepede olduğu 11 ile 15 saatleri arasında dışarıda olursa güneş yanığı açısından risk altında olurlar.

Güneş yanıkları çoğunlukla 1. dereceden yanık olarak ortaya çıkar ve kısa süre içerisinde geçer. Ancak bazı durumlarda güneş yanığı derinin daha da altına gidebilir hastalarda enfeksiyon nedeniyle daha fazla ağrı ortaya çıkabilir. Bu da tıpkı ikinci dereceden yanıtların gösterdiği bulgulara neden olur.

Güneş yanığı nasıl önlenir?

Güneş yanığını önlemek için bazı uygulamalar yapılabilir. Bunlar, güneş ışınlarının vücuda geçmesini büyük ölçüde engeller. Güneş yanığından korunmak için yapılabilecek uygulamalar şu şekilde sıralanabilir:

• Güneşin en tepede olduğu saatlerde dışarı çıkmamak
• Gündüz dışarı çıkarken sağlıklı güneş kremlerinden kullanmak
• Kol ve bacakları örtecek ve sıcaklamaya neden olmayacak ince kıyafetler giymek 
• Eve geldikten sonra soğuk su ile duş almak güneş yanığını önleyen uygulamalar arasındadır. 

Güneş yanıkları ne zaman geçer?

Güneş yanıkları 1. dereceden yanık olduğundan çoğu zaman 1 hafta ile 10 gün arasında kendiliğinden geçerler. Eğer ısı derinin çok altına nüfuz etmişse iyileşme 15 günü bulabilir.

Güneş yanığı nasıl geçer?

Güneş yanığı olduğu ilk saatlerde duş almak ve soğuk uygulama yapmak güneş yanığını hafifletir ve birkaç gün içerisinde geçmesini sağlar. Ayrıca özellikle derin güneş yanıklarında doktorların reçete edeceği kremler uygulanabilir. 

Güneş yanıklarından sonra krem kullanmak, iyileşme sürecini hızlandırabilir. Bunun için doktorlar tarafından önerilen yanık kremleri kullanılmalıdır. Yoğurt, zeytinyağı ve diş macunu sürmek gibi derinin tamamen kapanmasına neden olacak uygulamalar kesinlikle yapılmamalıdır.

Yanık tedavisi

Yanık tedavisi, yanığına şiddetine ve derecesine göre belirlenir. Yanık tedavisinin ilk aşaması, soğuk uygulama yapmaktır. Kişinin vücudu soğuk uygulama yapılmasına müsaitse hiç zaman kaybetmeden ele geçen bütün soğuk maddeler vücuda yaklaştırılmalı ve yanığın neden olduğu yangı hafifletilmelidir.

1. dereceden yanık tedavisi için evde uygulama yapılabilir. Ara sıra yanık bölgeye çok fazla tazyikli olmamak kaydıyla su tutmak ve doktorun vereceği merhemleri sürmek tedavi için yeterli olur. Eğer günden güne kızarıklık artıyorsa ve hasta daha fazla ağrı hissetmeye başladıysa hiç zaman kaybetmeden genel cerrahi uzmanları ile görüşülmeli ve yanık için daha kompleks bir tedavi başlatılmalıdır.

2. derece yanık tedavisi için mutlaka tıbbi tedaviye başlanmalıdır. Evde yapılabilecek uygulamalar 2. dereceden yanıkları tedavi etmeyeceği gibi hastaya zarar verebileceğinden süreci uzatabilir ve hastada daha fazla hasarın gelişmesine yol açabilir. Bu hastaların tedavisinde antienflamatuar, ağrı kesici ve antibiyotik ilaçlar uygulanır. Ayrıca gerekiyorsa vücudun diğer bölgelerinden alınacak sağlam deriler direkt yolu ile hastalara nakil edilir.

3. derece yanık tedavisi, çok daha komplekstir. Bu hastalarda ciddi oranda sıvı kaybı olduğu için ilk etapta kaybedilen sıvıyı yerine koymak için damardan serum fizyolojik gönderilir. Gidecek sıvının miktarı hastanın vücut yüzey alanına, yaşına ve yanığın şiddetine bağlıdır. Hastaların aynı zamanda oral yoldan yani ağızdan da sıvı almaları desteklenir. Bu hastalarda sıvı replasmanının yanı sıra antibiyotik, ağrı kesici ve antienflamatuar ilaç uygulanması gerekli olabilir. Eğer hasta solunum sıkıntısı çekiyorsa ilaç ile uyutulur ve entübe edilir.

4. dereceden yanık tedavisi oldukça zordur ve bu, genellikle hastaların tedavi esnasında hayatını kaybettiği yanık tipidir. Bu hastalarda diğer yanık tiplerinden farklı olarak amputasyon gerekli olabilir. Çünkü hastaların kemiklerine kadar olan bütün doku tipleri kömürleşmiş ve işlevini kaybetmiştir. Bu dokular vücuttan debridman ile uzaklaştırıldıktan sonra greft uygulaması ve diğer tıbbi tedaviler başlatılabilir.

Yanık ilaç tedavisi

 Yanığın ilaçlı tedavisinde genellikle şu ilaçlar kullanılır:

• Antibiyotikli pomatlar
• Yağlı kremler
• Ringer laktat
• Serum fizyolojik
• Antibiyotik solüsyonlar
• Ağrı kesiciler
• Antienflamatuar ilaçlar

Yanığa iyi gelen kremler

Yanık her ne kadar vücudun iç sistemlerini etkiliyor olsa da daha çok krem ve merhem formunda ilaçlar kullanılır. Çünkü bu ilaçlar, deri yüzeyinin yanı sıra derilerin alt katmanlarına da nüfuz edebilir. Bu sayede iyileşme çok daha hızlı bir şekilde gerçekleşebilir.

Yanıkta krem kullanılırken daha çok hafif şiddette yanığa sahip olan hastalar tercih edilir. Çünkü 2,3 ve 4. dereceden yanıklarda krem uygulanacak deri yüzeyi kalmamıştır. Bu hastalarda krem uygulansa daha enfeksiyon riskinden dolayı kremin yararı göz ardı edilir.

Yanıkta Silverdin krem kullanımı

Silverdin ticari ismi ile kullanılan kremler, yanıkta en çok tercih edilen ilaçlardandır. Bu ilaçlar, özellikle güneş yanığı gibi 1. dereceden yanıklar da büyük oranda tedavi edici etkiye sahiptir. İlaç, her ne kadar sürece hızlandırıyor olsa da doz aşımı yapmamak ve fazla miktarda ilaç uygulamamak kişinin sağlığı açısından önemlidir.

Yanıkta ilk yardım

Yanıkta tedavinin yanı sıra ilk yardım bilgisi de en önemli konulardan biridir. Özellikle yanık riski çok olan işçilerin ve sağlık personellerinin bu konu hakkında yeterli bilgiye sahip olması gerekir. Yanık ilk yardımında en önemli uygulama kişinin yanığa olan maruziyetinin kesilmesidir.

Bunun için soğuk ve nemli bir battaniye ya da kıyafet ile kişinin üstü sarılabilir. Daha sonra vücuttaki sıcaklığı uzaklaştırmak için tazyikli olmamak kaydıyla soğuk su uygulaması yapılabilir.

Ardından kişi yangın bölgesinden olabildiğince uzaklaştırılmalı ve üzerindeki kıyafetler çıkarılmadan direkt 112 acil sağlık ekibine ulaşılmalıdır. Yaralının üzerindeki kıyafeti çıkartmak özellikle 4. derece yanıklarda ciddi düzeyde deri soyulmasına neden olabilir ve kişi enfeksiyon açısından riskli duruma düşebilir.

Hastanedeki ilk yardım uygulamalarında ise yanığı olan hastaya iki koldan ve gerekiyorsa ayaktan damar yolu açılır ve sıvı gönderilir. Bununla birlikte eksik mineral varsa sıvı elektrolit dengesizliğini önlemek amacıyla mineral takviyesi de yapılır.

Yanık izi

Yanık geçmeye başladıktan sonra kişinin derisinde iz bırakır. 1. dereceden yanıklarda iz çoğu zaman görülmese de diğer yanık tiplerinde derinin üzerini kaplayan ve bir çıkıntı halinde görülen yanık izleri meydana gelebilir.

Bu yanık izleri, kişinin sağlığını hiçbir şekilde etkilemez. Tek zararı, estetik açıdan kötü durmasıdır. Ancak gelişen sağlık teknolojisi ile birlikte lazer uygulamaları ve bazı plastik cerrahi uygulamaları sayesinde bu yanıklar, büyük ölçüde azaltılabiliyor ve hatta tamamen ortadan kaldırılabiliyor.

Yanık izi neden olur?

Deride yanık olduğunda derinin üst kısmı yanar ve orada bir boşluk ortaya çıkar. Zamanla vücut kaybedilen bu dokuyu geri yerine getirmek için deri hücreleri üretmeye başlar. Aslında bu doğal bir durumdur. Her iki doku da birbirine benziyor olsa da tek farkları bir dokunun diğerinin üzerine binmesidir. Bu da genellikle debridman uygulamalarının fazla yapılamaması, yanlış yapılması ya da yanlış şiddetini fazla olmasından kaynaklanır.

Yanık izi geçer mi?

Eğer yanığın derecesi büyük değilse ve derinliği yoksa herhangi bir uygulama yapmadan kendiliğinden geçer. Özellikle 1. dereceden yanaklarda ve güneş yanığı gibi hafif etkili yanıklarda hiçbir iz kalmaz.

Ancak büyük dereceli ve şiddetli yanıklarda yanık izi kalabilir. Bu yanıklarda izin büyüklüğü kişinin vücut yapısına ve iyileşme sürecine bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Eğer doğru debridman uygulamaları yapılırsa ve erken plastik cerrahi uygulaması yapılırsa iz geçirilebilir.

Yanık izi nasıl geçer?

Yanık izinde önemli olan ilk uygulama, hasarlı dokunan vücuttan uzaklaştırılmasıdır. Bu da steril şartlarda yani klinik ortamda cerrahlar ve hemşireler tarafından yapılır. Evde yapılabilmesi mümkün değildir.

Sadece debridman uygulaması yapmak yanık izinin geçmesi için yeterli olmaz. Aynı zamanda mikro cerrahinin yapıldığı plastik cerrahi uygulamalarının ve lazer uygulamalarının yapılması gerekli olabilir. Bu tamamen kişinin tercihine ve yanık tipine bağlıdır. Eğer kişinin yanık derecesi fazlaysa ve yanık izi çok büyük boyutta ise plastik cerrahi ve lazer uygulamaları etkili olmayabilir. Bu durumda birçok kişi etkilenen bölgenin üzerine dövme yaparak bölgeyi daha estetik hale getirmeye çalışmaktadır.

Yanığa ne iyi gelir?

Yanığa iyi gelen bazı uygulamalar vardır. Bunlar, bir tıbbi tedavi kadar etkili olmasa da süreci hızlandırmada ve hastanın en az hasarla tedaviyi tamamlamasında olumlu etki gösterir.

Su toplayan yanığa ne iyi gelir?

Su toplayan yanıklarda enfeksiyon riski yüksektir. Bu hastalarda çoğunlukla derinin alt katmanı etkilenmediği için dışarıdan müdahale edilebilir. Su toplayan bölgenin düzenli aralıklarla temiz su ile silinmesi ve pansuman uygulanması tedavi için yeterli olur.

Hastaların su toplarını kesinlikle patlatmaması ve buraya darbe almaması gerekir. Aksi takdirde orada boşluk oluşabilir ve enfeksiyon etkenleri vücuda doğru giriş yapmaya başlayabilir.

Kaynar su yanığına ne iyi gelir?

Kaynar su yanığında çoğunluk da derinin üst kısmı soyulur ve bir noktada toplanır. Hastaların bu soyulmuş derileri kesinlikle dokunmaması gerekir. Kaynar su yanığında yapılabilecek en iyi ve etkili uygulama soğuk su uygulamasıdır. Hastalar musluğun altına yanan bölgelerini koyduktan sonra soğuk uygulama yapabilirler. Ancak bu esnada suyun fazla şiddette akmaması gerekir.

Süt yanığına ne iyi gelir?

Süt yanıkları, en tehlikeli yanık tiplerinden biridir. Bu yanıklarda soğuk uygulamadan sonra hemen ilaç tedavisine başlanmalıdır. Bununla birlikte bir bez içerisine buz eklenerek etkilenen bölgeye soğuk uygulama yapılabilir.

Çay yanığına ne iyi gelir?

Çay yanıkları, kaynar su yanıkları ile benzerdir. Bu yanıklarda hastaların buz ve su ile soğuk uygulama yapması yeterli olacaktır. Uzmanlar aloe vera bitkisi ve kantaron yağı uygulamaları da önerir. Bunlar bölgesel kan dolaşımında olumlu etki göstereceğinden tedavi sürecini hızlandırabilir.

Kızartma yanığına ne iyi gelir?

Kızartma yanıklarında ilk önce vücudu kaplayan kızarmış yağ uzaklaştırılmalıdır. Sonrasında ise hafif şiddetli açılacak musluk suyunun altına yanık bölge getirilmeli ve 10-15 dakika kadar soğuk uygulama yapılmalıdır.

Güneş yanığına ne iyi gelir?

Güneş yanıklarında en önemli uygulama güneşten uzak durmaktır. Güneş yanığı olmasına rağmen güneşe çıkmak ve hiçbir koruma almamak yanık şiddetini arttırabilir. Bu hastalar güneş kremi kullanabilir ve beraberinde yanık bölgeye aloe vera bitkisi sürebilir.

Yanığa ne iyi gelmez?

Bazı yanlış uygulamalar yanık hastalarında sıkça yapılabiliyor. Bunlar geleneksel yöntemler olduğu için çoğu zaman doktora gidilmeden başvurulan yöntemlerdir. Dışarıdan bakıldığında mantıklı görünüyor olsa da aslında yanıkla birlikte başka sağlık sorunlarının da ortaya çıkmasına ve hatta yanığın iyileşmemesine neden olabilir. Yanığa iyi gelmeyen uygulamalar şu şekilde sıralanabilir

• Zeytinyağı ve tereyağı gibi hayvansal ve bitkisel yağlar
• Yumurta akı
• Diş macunu
• Buz (buzu direkt olarak yanığa uygulamak bölgesel tahrişe neden olabilir)

Yanıkta aloe vera kullanımı

Aloe vera bitkisi, son zamanlarda dermatologların en çok önerdiği bitkilerden biridir. Bu bitkilerin yapraklarının içerisinde bulunan jeller antienflamatuar sürece yol açar. Bu sayede yanığın daha hızlı iyileşmesi sağlanabilir.

Aloe vera kullanmadan önce bitki iyice yıkanmalı ve temizlenmelidir. Dışarıdan hazır olarak alınacak jellerin ise zararlı etken maddelerinden tamamen uzaklaştırılmış olmasına dikkat edilmelidir. 

Yanığa bağlı enfeksiyonlar

2, 3 ve 4. dereceden yanıklarda vücut boşlukları dışarıya açılır. Bu nedenle bakteri, mantar, virüs ve parazit gibi enfeksiyona neden olabilecek etkenler vücut içerisine girmeye başlar. Antibiyotik ilaç kullanılmıyorsa enfeksiyon kaçınılmazdır.

Hastalara bu nedenle hem damar yolundan hem de oral yani ağız yolundan uygulanabilecek antibiyotik ilaçlar verilir. Bu sayede kişinin sadece yanık ile mücadele etmesine ve enfeksiyonlardan uzak durmasına yardımcı olunur.

Her ne kadar antibiyotikler enfeksiyon hastalıklarında büyük başarı oranına sahip olsa da hastaların ortalama %30’unda enfeksiyon girişir ve bakteri üremesi görülür.